Dharmendra: भारतीय चित्रपटसृष्टीत एखादा अभिनेता स्टार केव्हा बनतो, हे सांगणे अवघड असते. पण जेव्हा रस्त्यावरचा माणूस त्याच्या हावभावांची नक्कल करू लागतो, तेव्हा समजावे की तो अभिनेता जनमानसात आयकॉन झाला आहे. अशाच थोर कलाकारांपैकी एक म्हणजे — धर्मेंद्र.
त्यांच्या अभिनयाची वैशिष्ट्ये म्हणजे मर्यादांच्या बाहेर जाण्याची क्षमता. त्यांनी केवळ एकाच साच्यातील भूमिका केल्या नाहीत, उलट प्रत्येक भूमिकेतून त्यांनी स्वतःचा नवा पैलू दाखवला. ऍक्शन हिरो, रोमँटिक नायक, हास्य अभिनेता आणि सामाजिक नाट्याचा गाभा असलेला नायक — या सर्व भूमिकांमध्ये धर्मेंद्र यांचे अप्रतिम अस्तित्व आहे.
कारकीर्दीची सुरुवात: एक स्वप्न आणि संघर्ष
पंजाबमधील साध्या शेतकरी घरातून आलेले धर्मेंद्र १९५० च्या दशकाच्या मध्यात स्वप्नांच्या नगरी बॉम्बे (आताचे मुंबई) येथे आले. १९५८ साली मेहबूब स्टुडिओत झालेल्या फिल्मफेअर टॅलेंट कॉन्टेस्टमध्ये सुप्रसिद्ध दिग्दर्शक बिमल रॉय यांच्या नजरेत ते आले आणि तिथून त्यांचा प्रवास सुरू झाला.
१९६० मध्ये त्यांनी अर्जुन हिंगोरानी यांच्या दिल भी तेरा, हम भी तेरे या चित्रपटातून पदार्पण केले. पण खरी ओळख मिळाली ती बिमल रॉय यांच्या बंदिनी (१९६३) या चित्रपटाने. यात त्यांनी साकारलेला डॉक्टर देवेन हा सज्जन, शांत पण ठाम व्यक्तिरेखा होती. या भूमिकेने धर्मेंद्र यांना ‘गंभीर नायक’ म्हणून प्रेक्षकांच्या मनात स्थान मिळवून दिले.
‘फूल और पत्थर’: स्टारडमचा पाया
१९६६ साली आलेला ‘फूल और पत्थर’ धर्मेंद्र यांच्या आयुष्यातील निर्णायक चित्रपट ठरला. येथे त्यांनी शक्का नावाच्या एका गुंडाची भूमिका साकारली — पण हा गुंड हृदयाने माणूस होता. प्लेगग्रस्त वस्तीतील एका विधवेला (मीनाकुमारी) वाचवणारा हा शक्का प्रेक्षकांना मोहून गेला.
याच चित्रपटात धर्मेंद्र पहिल्यांदा ‘शर्टलेस’ अवतारात झळकले आणि त्या काळी हे अभूतपूर्व मानले गेले. त्यांच्या पुरुषत्व, करारी पण प्रेमळ व्यक्तिरेखेमुळेच प्रेक्षकांनी त्यांना गरम धरम या नावाने हाक मारायला सुरुवात केली.
काळाच्या आरशात धर्मेंद्र
१९६० ते १९७५ हा काळ भारताच्या इतिहासात मोठ्या बदलांचा होता. चीनसोबतचा पराभव, पाकिस्तानविरुद्धच्या दोन युद्धांचा विजय, आणि नंतरची आणीबाणी — या काळात देशातील जनमानसाची मानसिकता झपाट्याने बदलत होती. राजेश खन्ना आणि अमिताभ बच्चन यांसारखे नायक त्या काळाचे प्रतीक मानले जातात, पण सामान्य माणसाचे वास्तव रूप दाखवणारा नायक होता — धर्मेंद्र. त्यांच्या व्यक्तिरेखा हळव्या, प्रामाणिक आणि वास्तवाच्या जमिनीवर उभ्या होत्या.
‘सत्यकाम’ ते ‘शोले’ : समाजाचा आरसा
हृषिकेश मुखर्जी यांच्या ‘सत्यकाम’ (१९६९) या चित्रपटात धर्मेंद्र यांनी साकारलेला सत्यप्रिय हा पात्र भारतीय चित्रपटसृष्टीतील सर्वात प्रभावशाली भूमिकांपैकी एक ठरला. समाजातील भ्रष्टाचार, बेरोजगारी आणि स्वातंत्र्योत्तर भारतातील नैतिक घसरण यांचा निषेध करणारा हा नायक म्हणजेच पुढे निर्माण झालेल्या अँग्री यंग मॅन (Amitabh Bachchan) या प्रतिमेचा आधार होता.
१९७५ हे वर्ष धर्मेंद्रसाठी सुवर्णकाळ ठरले — ‘प्रतिज्ञा’, ‘शोले’, आणि ‘चुपके चुपके’ हे तिन्ही चित्रपट आजही अमर आहेत. शोलेमध्ये वीरूच्या गमतीदार पण मनस्वी व्यक्तिरेखेतून त्यांनी नायकाच्या नवी परिभाषा निर्माण केली.
हास्य आणि भावनांचा संगम
अनेकांना धर्मेंद्र हे फक्त ‘ऍक्शन हिरो’ वाटतात, पण त्यांच्या अभिनयात विलक्षण विनोदबुद्धी होती. ‘चुपके चुपके’, ‘प्रतिज्ञा’, आणि ‘दिल्लगी’ सारख्या चित्रपटांनी त्यांच्या कॉमेडी टाइमिंगची जादू दाखवली. १९७८ मधील दिल्लगीमध्ये त्यांनी संस्कृत प्राध्यापक स्वर्णकमल यांची भूमिका केली — एक वेडा, प्रेमात हरवलेला, पण प्रामाणिक माणूस. ही भूमिका त्यांच्या संवेदनशीलतेची आणि गहिराईची साक्ष देणारी होती.
धर्मेंद्र : एक व्यक्तिमत्त्व, एक प्रेरणा
धर्मेंद्र यांची ओळख केवळ अभिनेता म्हणून नाही, तर एक जीवनशैली म्हणून झाली. त्यांनी प्रत्येक भूमिकेला मनापासून न्याय दिला — मग ती प्रेमकथा असो, सामाजिक विषय असो किंवा हास्यपट. त्यांच्या चित्रपट सृष्टीतील वर्षांच्या कारकिर्दीत त्यांनी प्रत्येक पिढीशी संवाद साधला. म्हणूनच आजही ते केवळ एक अभिनेता नसून, भारतीय पुरुषत्व आणि करुणतेचे प्रतीक मानले जातात.
