ज्येष्ठ महिन्यातील पौर्णिमा (Jyeshtha Purnima) हा दिवस ‘वटपौर्णिमा’ (Vat Purnima) म्हणून साजरा केला जातो. महाराष्ट्र (Maharashtra) आणि गोवा (Goa) या राज्यांमध्ये विवाहित महिला हा सण मोठ्या भक्तिभावाने साजरा करतात. याला ‘वट सावित्री व्रत’ (Vat Savitri Vrat) असेही म्हणतात. पतीला दीर्घायुष्य लाभावे आणि आपले सौभाग्य अखंड राहावे यासाठी स्त्रिया वटवृक्षाची (Banyan Tree) पूजा करतात. हा सण केवळ एक धार्मिक विधी नसून, तो भारतीय संस्कृतीतील (Indian Culture) स्त्रीशक्ती (Woman Power), निसर्गाबद्दल आदर (Respect for Nature) आणि कौटुंबिक मूल्यांचे (Family Values) प्रतीक आहे. ((Vat Purnima: Confluence of Tradition, Nature, and Woman Power)
पौराणिक आणि आध्यात्मिक महत्त्व (Mythological and Spiritual Significance) वटपौर्णिमा व्रताचा संबंध सावित्री (Savitri) आणि सत्यवान (Satyavan) यांच्या पौराणिक कथेतील निष्ठेशी आहे. सावित्रीने आपल्या पतीचे प्राण यमाकडून (Yama) परत आणले, हे तिच्या दृढनिश्चयाचे आणि पतीनिष्ठेचे प्रतीक आहे. या व्रतातून स्त्रिया केवळ याच जन्मासाठी नव्हे, तर पुढील सात जन्मांसाठी तोच पती मिळावा अशी कामना करतात, जे पती-पत्नीच्या चिरंतन प्रेमाचे द्योतक आहे.
हिंदू धर्मात (Hinduism) वटवृक्षाला अत्यंत पवित्र मानले जाते. त्याच्या दीर्घायुष्यामुळे तो अमरत्वाचे प्रतीक मानला जातो. वडाच्या मुळाशी ब्रह्मा (Brahma), खोडात विष्णू (Vishnu) आणि अग्रभागी शिव (Shiva) वास करतात अशी पौराणिक मान्यता आहे. भगवान शिव (Lord Shiva) दक्षिणामूर्तीच्या (Dakshinamurthy) रूपात वटवृक्षाखाली ज्ञानदान करतात असेही मानले जाते. वेद (Vedas) आणि उपनिषदांमध्ये (Upanishads) वटवृक्षाचा उल्लेख ‘न्यग्रोध’ (Nyagrodha) (खाली वाढणारा) असा केला आहे. मार्कंडेय पुराणात (Markandeya Purana) प्रलयकाळात भगवान श्रीकृष्ण (Lord Krishna) वटवृक्षाच्या पानावर तरंगताना दिसतात, जे या वृक्षाचे आश्रयदायी आणि शाश्वत स्वरूप दर्शवते. रामायणात (Ramayana) पंचवटीतील (Panchavati) वटवृक्षांचा उल्लेख आहे, तर महाभारतात (Mahabharata) ज्योतिसर (Jyotisar) येथील वटवृक्षाखाली श्रीकृष्णाने अर्जुनाला (Arjuna) गीतेचा (Gita) उपदेश दिल्याचे सांगितले जाते.
आयुर्वेदिक गुणधर्म (Ayurvedic Properties) वटवृक्षाला आयुर्वेदात (Ayurveda) ‘न्यग्रोध’ (Nyagrodha) म्हणून ओळखले जाते आणि तो पंचवल्कलपैकी (Panchavalkal) एक महत्त्वाचा घटक आहे. वडाच्या सालीमध्ये तुरट (कषाय रस) (Kashay Rasa) आणि थंड गुणधर्म असतात, जे अतिसार (Diarrhea), मधुमेह (Diabetes), त्वचारोग (Skin Diseases) आणि रक्तस्त्राव (Bleeding) थांबवण्यासाठी उपयुक्त आहेत. वडाची पाने शरीरावरील फोड (Boils), सांधेदुखी (Joint Pain) आणि त्वचारोगांवर वापरली जातात. त्याच्या मुळांचा आणि पारंब्यांचा (Aerial Roots) उपयोग मधुमेह (Diabetes), केसांचे विकार (Hair Disorders) आणि शरीरातील उष्णता कमी करण्यासाठी होतो. पारंब्यांपासून बनवलेले ‘वटजटादि तेल’ (Vatjatadi Taila) केसांच्या आरोग्यासाठी उत्तम मानले जाते. वडाचा चीक (Latex) तोंडाचे आजार (Oral Diseases), मूळव्याध (Piles) आणि डोळ्यांच्या (Eye) काही विकारांवर गुणकारी आहे. वडाची फळे (Fruits) स्मरणशक्ती (Memory) वाढवण्यासाठी आणि चिंता (Anxiety) कमी करण्यासाठी उपयुक्त असल्याचे मानले जाते. वटवृक्ष हा एक संपूर्ण औषधालय असून, मानवी आरोग्यासाठी निसर्गाने दिलेले वरदान आहे.
पर्यावरणातील भूमिका (Environmental Role) वटवृक्षाची पर्यावरणीय भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आहे. तो मोठ्या प्रमाणात ऑक्सिजन (Oxygen) उत्सर्जित करतो आणि कार्बन डायऑक्साइड (Carbon Dioxide) शोषून घेतो, ज्यामुळे हवेची गुणवत्ता सुधारते. वडाचे दाट छत्र अनेक पक्षी (Birds), कीटक (Insects) आणि लहान प्राण्यांना (Small Animals) अन्न व निवारा पुरवते, त्यामुळे जैवविविधता (Biodiversity) जपण्यास मदत होते. त्याची खोलवर पसरलेली मुळे जमिनीची धूप (Soil Erosion) थांबवतात आणि भूजल पातळी (Groundwater Level) वाढवण्यास मदत करतात. शहरी भागात वटवृक्ष ‘शहराची फुफ्फुसे’ (Lungs of the City) म्हणून कार्य करतो आणि धूळ (Dust) व ध्वनी प्रदूषण (Noise Pollution) कमी करतो. वटवृक्षाला धार्मिक आणि सांस्कृतिक परंपरांशी जोडण्यामागे त्याचे पर्यावरणीय महत्त्व ओळखण्याची प्राचीन भारतीय संस्कृतीची (Ancient Indian Culture) दूरदृष्टी होती. वटपौर्णिमा (Vat Purnima) हा सण पारंपरिक पर्यावरणीय ज्ञानाचे (Traditional Environmental Knowledge) एक उत्तम उदाहरण आहे.
स्त्रीशक्ती आणि निसर्गाशी संवाद (Woman Power and Dialogue with Nature) वटपौर्णिमा (Vat Purnima) हा सण स्त्री शक्तीचा (Woman Power) आणि निसर्गाशी (Nature) असलेल्या संवादाचा एक सुंदर उत्सव आहे. सावित्रीने (Savitri) दाखवलेले धैर्य आणि आजच्या स्त्रियांचे व्रताचरण हे स्त्रीच्या आत्मविश्वासाचे (Self-confidence) आणि आध्यात्मिक सामर्थ्याचे (Spiritual Strength) दर्शन घडवते. वटवृक्षाला (Banyan Tree) स्पर्श करणे, धागा बांधणे आणि प्रार्थना करणे या कृतींमधून निसर्गाशी (Nature) एक थेट आणि जिव्हाळ्याचा संवाद साधला जातो. वटवृक्षाला धागा गुंडाळणे हे प्रार्थना (Prayer), संरक्षणाचे कवच (Protective Shield) आणि वैवाहिक वचनांच्या सातत्याचे (Continuity of Marital Vows) प्रतीक आहे. हा सण व्यक्ती (Individual), कुटुंब (Family), समाज (Society) आणि निसर्ग (Nature) यांच्यातील अतूट संबंधांचे दर्शन घडवतो. तो आपल्याला आठवण करून देतो की, स्त्री केवळ कुटुंबाचा आधारस्तंभ नाही, तर ती परंपरा (Tradition), संस्कृती (Culture) आणि निसर्गाची (Nature) रक्षकही आहे.
आजच्या काळात, जिथे नात्यांमध्ये दुरावा, पर्यावरणाचा ऱ्हास आणि पारंपरिक ज्ञानापासून फारकत दिसून येते, तिथे वटपौर्णिमा (Vat Purnima) हा सण भूतकाळातील ज्ञानाला वर्तमानाशी जोडणारा एक महत्त्वाचा सेतू म्हणून कार्य करतो. हा सण ‘वसुधैव कुटुंबकम्’ (Vasudhaiva Kutumbakam) या भारतीय संकल्पनेला मूर्त रूप देतो, जिथे मानव (Humanity) आणि निसर्ग (Nature) परस्परावलंबी असून एकत्र सण-उत्सव साजरे करतात.
