महाराष्ट्रातील ठाणे जिल्ह्याच्या भिवंडी तालुक्यातील पडघा (Padgha) हे नाव आज केवळ एका लहानशा गावाचे नाही, तर ते राष्ट्रीय सुरक्षेला (National Security) थेट आव्हान देणाऱ्या एका भयाण वास्तवाचे प्रतीक बनले आहे. एकेकाळी शेती, मासेमारी आणि साध्या, ग्रामीण जीवनाचा सूर ऐकू येणाऱ्या या गावात, आज एक वेगळीच, भयाण शांतता पसरली आहे. गेल्या काही वर्षांपासून हे गाव दहशतवादी कारवायांचे (Terrorist Activities) केंद्र बनले आहे, आणि २ जून रोजी महाराष्ट्र दहशतवादविरोधी पथकाने (ए.टी.एस.) [Maharashtra Anti-Terrorism Squad (ATS)] टाकलेल्या धडक छाप्यामुळे या शांततेमागील भीषण सत्य पुन्हा एकदा उघड झाले आहे.
बोरीवली गावात (Boriwali Village) पडलेल्या या धाडसी कारवाईत ए.टी.एसला मुंबईसह (Mumbai) भारताच्या विविध भागांचे नकाशे आणि मोठ्या प्रमाणात शस्त्रसाठा (Weapons Cache) सापडला. पहलगाममधील (Pahalgam) दहशतवादी हल्ल्यानंतर काश्मीर (Kashmir) आणि पाकिस्तानमधील (Pakistan) अतिरेक्यांवरील कारवाईचा बदला घेण्यासाठी किंवा एखाद्या महत्त्वाच्या व्यक्तीला लक्ष्य करण्यासाठी हा शस्त्रसाठा जमा केला होता, अशी धक्कादायक माहिती समोर येत आहे. पण ही कारवाई केवळ एका संभाव्य हल्ल्याचा धोका टाळणारी नव्हती, तर तिने साकीब नाचन (Saquib Nachan) नावाच्या कुख्यात दहशतवाद्याने या निष्पाप गावाचे रूपांतर इस्लामिक स्टेटच्या (ISIS) ‘अल-शाम’ (Al-Sham) तळात कसे केले आहे, हे पुन्हा एकदा जगासमोर आणले. यातून रायगड जिल्ह्यातील (Raigad District) किनारपट्टीच्या भागात दहशतवादी आणि मुस्लिम ‘जिहादींनी’ (Jihadis) कसे बस्तान बसवले आहे हेही स्पष्ट झाले आहे. विशेषतः रोहिंग्या मुस्लिमांचा (Rohingya Muslims) या कारवायांमधील सहभाग तपासण्याची गरज अधिक तीव्र झाली आहे.
पडघा: शांततेकडून कट्टरतेकडे एक प्रवास
मुंबईपासून अवघ्या ५९ किमी अंतरावर असलेले पडघा गाव, देशाच्या आर्थिक राजधानीच्या इतके जवळ असूनही, ते राष्ट्रीय सुरक्षेसाठी इतके मोठे आव्हान कसे बनले, हा प्रश्न अनेकांना सतावतो. भू-रणनीतिक (Geo-strategic) दृष्टिकोनातून अत्यंत संवेदनशील असलेल्या या गावाचा इतिहास दशकांपूर्वीच्या कट्टरतेच्या बीजारोपणात दडलेला आहे. २०११ च्या जनगणनेनुसार (Census), पडघा गावाची लोकसंख्या ५,७८० होती, ज्यापैकी सुमारे ८३% लोक मुस्लिम धर्मीय होते. बोरीवली गावाची लोकसंख्या अंदाजे ७,००० असून, तेथील ९२% पेक्षा अधिक नागरिक मुस्लिम आहेत. याच एकधर्मीय रचनेचा फायदा घेत साकीब नाचनने सिमी (SIMI), इंडियन मुजाहिदीन (Indian Mujahideen) आणि आता इस्लामिक स्टेट (Islamic State/ISIS) यांसारख्या संघटनांची बीजे इथे पेरली. धार्मिक भावनांना हात घालून नव्या पिढ्यांना विचारधारात्मक प्रशिक्षण देणे इथे सोपे झाले, आणि हळूहळू हे गाव दहशतवाद्यांचे ‘हाईडआउट’ (Hideout) बनले. काही वर्षांपूर्वी तर या गावातील काही लोकांनी हे गाव भारताचा भाग नसून ‘अल-शाम’ आहे, असे म्हणत चक्क देशातून फुटून बाहेर पडण्याचा प्रयत्नही केला होता, हे वास्तव किती भयाण आहे हे दाखवून देते. यापूर्वीही येथे दहशतवाद्यांना पकडण्यास गेलेल्या पोलीस पथकांवर हल्ले झाले आहेत.
गेटवे ते पडघा : एक कटू आठवण
पडघा गावाचे नाव राष्ट्रीय पातळीवर पहिल्यांदा चर्चेत आले ते २००२-०३ च्या मुंबईतील तिहेरी बॉम्बस्फोटांमुळे. गेट वे ऑफ इंडिया (Gateway of India), घाटकोपर (Ghatkopar) आणि झवेरी बाजार (Zaveri Bazaar) येथील या हल्ल्यांमध्ये १५ जणांचा मृत्यू झाला होता आणि १३ दहशतवाद्यांपैकी पाच जण पडघा गावातील असल्याचे उघडकीस आले. याचवेळी साकीब नाचन हा पडघ्यातील ‘स्लीपर सेलचा’ (Sleeper Cell) म्होरक्या म्हणून समोर आला. तो स्टुडंट्स इस्लामिक मुव्हमेंट ऑफ इंडिया (SIMI) या बंदी घालण्यात आलेल्या संघटनेच्या महाराष्ट्र शाखेचा माजी अध्यक्ष होता. त्याला आणि त्याच्या चार सहकाऱ्यांना बॉम्बस्फोट आणि शस्त्रसाठा प्रकरणात अटक झाली. त्यामुळे पडघा गाव पहिल्यांदा दहशतवादी नेटवर्कचा अड्डा म्हणून सुरक्षा यंत्रणांच्या रडारवर आले.
२००३ मध्ये जेव्हा साकीब नाचनला अटक करण्यासाठी महाराष्ट्र पोलिसांनी पडघ्यात छापा टाकला, तेव्हा स्थानिक गावकऱ्यांनी कायदा अंमलबजावणी करणाऱ्या यंत्रणेला उघड विरोध केला. साकीब आणि त्याच्या दहशतवादी साथीदारांना वाचवण्यासाठी गावकऱ्यांनी पोलिसांवर हल्ला केला, ज्यात अनेक अधिकारी जखमी झाले. तपासात असे स्पष्ट झाले की, साकीबने पडघा गावातील जंगलांमध्ये बॉम्बस्फोटांसाठी वापरण्यात येणाऱ्या वस्तूंचे प्रशिक्षण घेतले होते आणि अनेक तरुणांना प्रेरित केले होते. त्याने थळ-भिवंडी मार्गावरील अज्ञात ठिकाणी बॉम्ब बनवण्याचे प्रयोग केल्याचेही अहवालात नमूद आहे. ही घटना दाखवते की, पडघा हे केवळ एक गाव राहिले नव्हते, तर ते कट्टरतेच्या विळख्यात पूर्णपणे अडकले होते.
सिमीचा प्रभाव आणि साकीब नाचनचा दहशतवादी प्रवास
पडघा गावाचा दहशतवादाच्या दिशेने प्रवास हा अचानक घडलेला नाही, तर त्याची वैचारिक पायाभरणी सिमी (SIMI) या संघटनेच्या माध्यमातून दशकांपूर्वीच घडवली गेली होती. सिमीने ‘भारतीय समाजाला पाश्चिमात्य संस्कृतीपासून मुक्त करून इस्लामी मूल्यांवर आधारित एक व्यवस्था निर्माण करावी’ अशी भूमिका घेतली होती, ज्यातून अनेक कट्टरवादी गटांचा उगम झाला. साकीब नाचनचा कट्टरवादाचा प्रवास जमात-ए-इस्लामीपासून (Jamaat-e-Islami) सुरू झाला. १९८० च्या दशकात त्याने सिमीमध्ये प्रवेश केला आणि तो लवकरच महाराष्ट्र प्रदेशाध्यक्ष आणि नंतर संघटनेचा राष्ट्रीय सरचिटणीस झाला. मुंबईत त्याने भरवलेल्या सिमीच्या अधिवेशनास १०,००० पेक्षा अधिक कार्यकर्ते उपस्थित होते. मुस्लिम कट्टरवादी संघटनांत त्याला “द बॉस” या टोपणनावाने ओळखले जाई.
सन २००१ मध्ये सिमीवर बंदी घालण्यात आली, तेव्हा सिमीच्या काही नेत्यांनी इंडियन मुजाहिदीन (Indian Mujahideen) ही दहशतवादी संघटना सुरू केली, आणि साकीब हा तिच्या संस्थापक सदस्यांपैकी एक होता. साकीब सिमीचे राष्ट्रीय अध्यक्ष सी.ए.एम. बशीर (C.A.M. Basheer) याचा निकटवर्तीय होता. त्यामुळे सिमीवर बंदी घातली तेव्हा पडघा गाव सिमीच्या नेटवर्कमध्ये एक महत्त्वाचे केंद्र बनले. याच काळात येथे गोपनीय बैठकांसाठी जागा, स्थानिक संपर्क वर्तुळे, निष्ठावान कार्यकर्ते आणि प्रचार साहित्य यांचे विस्तृत जाळे उभे राहिले. २००३ मधील मुंबईतील साखळी बॉम्बस्फोटात साकीब आणि बशीर हेच मुख्य सूत्रधार होते. बॉम्बस्फोटानंतर भारताबाहेर पळून गेलेल्या बशिरला नंतर कॅनडामध्ये (Canada) अटक झाली, तेव्हा जिहादी मुस्लिम दहशतवादी आणि खलिस्तानवादी (Khalistanis) एकत्र आले आहेत असे स्पष्ट झाले.
१९८० च्या दशकाच्या मध्यास साकीब नाचनने पाकिस्तान (Pakistan) आणि अफगाणिस्तानमध्ये (Afghanistan) जाऊन आंतरराष्ट्रीय अतिरेकी नेटवर्कशी संपर्क प्रस्थापित केला होता. सीबीआयने (CBI) त्याच्या विरोधात सादर केलेल्या आरोपपत्रात म्हटले आहे की, त्याने १९९० मध्ये पाकिस्तानमध्ये दोनदा जाऊन सलाहुद्दीन सुदानी (Salahuddin Sudani) आणि अब्दुर रहीम रसूल सय्यद (Abdur Rahim Rasool Sayyad) यांच्यासारख्या दहशतवादी नेत्यांशी भेट घेतली आणि भारतीय मुस्लिम तरुणांना स्फोटके व युद्धाचे प्रशिक्षण देण्याची व्यवस्था उभी केली. जिहादी मुस्लिम दहशतवादी आणि खलिस्तानवादी अतिरेक्यांना एकत्र आणून भारतावर बंड उभारण्याच्या “ऑपरेशन K2” (Operation K2) या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या आयएसआयच्या (ISI) कटात देखील तो सामील होता.
१९९२ मध्ये अहमदाबादमध्ये (Ahmedabad) अटक होऊन त्याला टाडा (TADA) अंतर्गत जन्मठेपेची शिक्षा सुनावण्यात आली, जी सर्वोच्च न्यायालयाने (Supreme Court) नंतर १० वर्षांवर आणली. ही शिक्षा भोगून तो २००१ मध्ये तुरुंगातून बाहेर आला. तुरुंगातून सुटल्यानंतर साकीब नाचनचे नाव थेट तीन वेगवेगळ्या खूनप्रकरणांशी जोडले गेले, परंतु या तिन्ही खटल्यांमध्ये त्याची निर्दोष मुक्तता झाली. पुढे २००२–०३ च्या मुंबईत बॉम्बस्फोटांची मालिका घडली, ज्यात १५ जणांचा मृत्यू झाला. साकीब नाचन या बॉम्बस्फोट मालिकेचा मुख्य सूत्रधार होता. या स्फोटांच्या तपासदरम्यान नाचनच्या घरी एके-४७ (AK-47) आणि एके-५६ (AK-56) रायफल्स सापडल्याचा दावा पोलिसांनी केला होता. घाटकोपर बॉम्बस्फोट प्रकरणात त्याची निर्दोष मुक्तता झाली, मात्र पोटा (POTA) कायद्यांतर्गत अवैध शस्त्रसाठा प्रकरणात त्याला १० वर्षांची शिक्षा सुनावण्यात आली. ही शिक्षा पूर्ण करून तो २०१७ साली तुरुंगातून मुक्त झाला.
महाराष्ट्रातील आयसिस ( इस्लामिक स्टेट ऑफ इराक एंड सीरिया) मॉड्युलचे नेतृत्व आणि पडघा
२०१७ मध्ये तुरुंगातून सुटल्यानंतर, साकीबने आयसिस (ISIS) या जागतिक अतिरेकी संघटनेशी थेट संबंध प्रस्थापित करून तो महाराष्ट्रातील आयसिस मॉड्युलचा म्होरक्या बनला. राष्ट्रीय तपास यंत्रणेच्या (NIA) माहितीनुसार, नव्याने भरती केलेल्या दहशतवाद्यांना साकीब स्वतः आयसिसच्या खलिफाला निष्ठा व्यक्त करणारी ‘बैयत’ (शपथ) देत असे. साकीबला आयसिसने ‘अमीर-ए-हिंद’ (Amir-e-Hind) (भारतासाठीचा प्रमुख जिहादी नेता) असा हुद्दा दिला होता.
साकीबने त्याच्या राहत्या पडघा गावालाच आयसिसचे भारतातील केंद्र बनवले. त्याने गावातील आणि परिसरातील बहुसंख्य मुस्लिम लोकांना स्थानिक संपर्क वर्तुळे, मशीद-मदरसे यांचे जाळे आणि त्याच्या जुन्या सिमी व इंडियन मुजाहिदीनच्या नेटवर्कचा वापर करून आयसिसचे मॉड्युल उभारले. एनआयएच्या तपासानुसार, हे मॉड्युल इम्प्रोव्हेईज्ड एक्सप्लोसिव्ह डिव्हायसेस (IEDs) तयार करण्याच्या प्रक्रियेत सक्रिय होते, आणि पुण्यातील दहशतवादी स्लीपर सेलशी (Pune Terrorist Sleeper Cell) त्यांचा थेट संबंध असल्याचे स्पष्ट झाले आहे. साकीब नाचनचा मुलगा शामील नाचन (Shamil Nachan) आणि त्याच्या साथीदारांनी पुण्याच्या कोंढवा भागात (Kondhwa, Pune) बॉम्ब स्फोटांच्या चाचण्या केल्याचे समोर आले आहे. स्थानिक बॉम्ब वर्कशॉप्स (Bomb Workshops), स्फोटक साहित्य (Explosive Material) आणि शस्त्रास्त्रांची जप्ती (Seizure of Weapons) यामुळे हे मॉड्युल केवळ वैचारिक युद्धातच नव्हे, तर प्रत्यक्ष हिंसक कारवायांमध्ये उतरल्याचेही अधोरेखित होते.
पडघा गावाचे रूपांतर एका स्वयंपूर्ण, स्वायत्त आणि अत्यंत धोकादायक अतिरेकी केंद्रात होत असल्याचे चित्र उभे राहते. येथे स्वतःच तयार केलेली स्फोटके (IEDs), स्थानिक स्तरावर नवभरतीचे रेखीव जाळे, आणि तांत्रिक प्रशिक्षण घेतलेले कार्यकर्ते या सर्व गोष्टी एकाच वेळी कार्यरत असल्याने, हा परिसर केवळ विचारसरणीचा केंद्रबिंदू न राहता, प्रत्यक्ष दहशतवादी कारवायांसाठी सक्षम बेस म्हणून वापरला जाऊ लागला होता. विशेषतः चिंतेची बाब म्हणजे, या नेटवर्कला बाहेरून केवळ दिशा दिली जात होती; प्रत्यक्ष अंमलबजावणी, नियोजन आणि उपकरणांची निर्मिती स्थानिक पातळीवरच केली जात होती. म्हणजेच, पडघा हे केवळ एका अतिरेकी विचारसरणीचे माध्यम नसून, ती विचारसरणी प्रत्यक्ष कृतीत उतरवण्याचे संपूर्ण इन्फ्रास्ट्रक्चर तयार झालेले आहे.
दहशतवादाचे पिढीजात जाळे आणि साकीबचा प्रभावाचा विस्तार
पडघा परिसरातील अतिरेकी जाळे हे साकीब आणि त्याच्या कुटुंबापुरते मर्यादित नसून, ते त्याच्या जुन्या सहकाऱ्यांपासून त्यांच्या कुटुंबांपर्यंत – आणि पिढ्यान् पिढ्या जपल्या गेलेल्या कट्टर विचारसरणीपर्यंत – विस्तारलेले आहे. या साखळीत २००२-०३ मुंबई बॉम्बस्फोट प्रकरणातील दोषी हसीब मुल्ला (Haseeb Mulla), तसेच त्याचा भाऊ फराक मुल्ला (Faraq Mulla) – जो सिमीशी संबंधित असल्याचा संशय आहे – यांची नावे समोर येणे ही कोणतीही अपवादात्मक घटना नव्हे, तर एक संघटित विचारसरणीचे प्रतिबिंब आहे. दिल्ली आयसिस मॉड्युलचा (Delhi ISIS Module) आरोपी शहनवाज आलम (Shahnawaz Alam) याने साकीब नाचनच्या प्रभावाखाली ‘बैयत’ (निष्ठेची शपथ) घेतल्याचे समोर येणे हे देखील या अतिरेकी नेटवर्कच्या वाढणाऱ्या स्वरूपाचे स्पष्ट निदर्शन आहे. पडघा परिसरात नाचन आणि मुल्ला व त्यांच्या सहकाऱ्यांची नावे सतत समोर येत असणे हे केवळ त्यांच्या भूमिकेचे गांभीर्य दाखवत नाही, तर दहशतवादी विचारसरणी पिढ्यान् पिढ्या जपली जात असल्याचे भयावह वास्तवही समोर आणते.
पडघा-बोरीवली येथील ‘छोटी मशीद’ (Choti Masjid) मध्ये आयसिस संदर्भातील नियोजन बैठकांना जागा दिली गेली होती, असे राष्ट्रीय तपास यंत्रणेच्या (NIA) आरोपपत्रात स्पष्टपणे नमूद करण्यात आले आहे. भरती मोहिमा रचण्यासाठी आणि गुप्त चर्चा करण्यासाठी दहशतवादी तेथे जात असत.
डिसेंबर २०२३ मध्ये एनआयएने (NIA) घेतलेल्या छाप्यांमध्ये जे साहित्य जप्त करण्यात आले, त्यातून पडघा-आधारित अतिरेकी जाळ्याचे स्वरूप, विचारसरणी आणि आर्थिक बळकटी यांचा ठोस आणि चिंताजनक पुरावा समोर आला. जप्त करण्यात आलेल्या प्रमुख वस्तूंमध्ये समावेश होता:
₹६८.०३ लाखांची बेहिशेबी रोकड (Unaccounted Cash), एक पिस्तूल (Pistol) व दोन एअरगन्स (Airguns), ८ तलवारी (Swords), चाकू (Knives) यांसह धारदार शस्त्रसाठा, ३८ स्मार्टफोन्स (Smartphones), लॅपटॉप्स (Laptops), हार्ड डिस्क (Hard Disks), सीडी/डीव्हीडी (CD/DVDs), १० जिहादी विचारधारेची मासिके (Jihadi Magazines) आणि विशेषतः ५१ हमासचे झेंडे (Hamas Flags).
या सगळ्या साहित्याने केवळ एक अतिरेकी कट रचला जात होता, हे नव्हे तर तो संघटितपणे राबवला जात होता, हे अधोरेखित केले. बेहिशेबी रोकड ही विदेशी ‘हँडलर्स’कडून (Foreign Handlers) आलेल्या फंडिंगचा (Funding) शक्यतो पुरावा मानली जात आहे. या रोकडीच्या माध्यमातून सामग्री खरेदी, भरती मोहिमा आणि गुप्त नेटवर्किंगसाठी आर्थिक पाठबळ मिळत होते. हमासचे झेंडे – जरी आयसिस आणि हमास यांच्यात विचारसरणीच्या बाबतीत अनेकदा विरोध असला, तरी यामागे इस्लामी कट्टरतेचा एकत्रित भावनिक अधिष्ठान निर्माण करण्याचा हेतू एकच आहे.
पडघा परिसरात उभारण्यात आलेले अतिरेकी जाळे हे केवळ काही व्यक्तींच्या क्रियाशीलतेचा परिणाम नाही, तर एक पिढ्यान् पिढ्या पोसलेली, संघटित आणि वैचारिकदृष्ट्या सुसज्ज कट्टर विचारसरणी आहे. साकीब नाचनसारखे माजी दोषी, त्यांचे सहकारी आणि त्यांचे कुटुंबीय – यांच्यातून या तणावग्रस्त नेटवर्कची जडणघडण होत असून, आयसिसच्या भारतातील पायाभरणीच्या दृष्टीने हे धोक्याचे अत्यंत गंभीर संकेत आहेत.
एनआयए (NIA), एटीएस (ATS) यांसारख्या तपास यंत्रणांनी केलेल्या कारवायांमधून मिळालेला शस्त्रसाठा, रोकड, डिजिटल उपकरणे आणि प्रचार साहित्य यावरून या नेटवर्कची सखोल रचना, आर्थिक पाठबळ आणि मानसिक युद्धासाठी वापरल्या जाणाऱ्या तंत्रांची खात्रीपूर्वक पुष्टी होते.
या पार्श्वभूमीवर, दहशतवादविरोधी लढ्याची व्याप्ती केवळ कारवाई आणि बंदोबस्तापुरती मर्यादित न ठेवता, स्थानिक सामाजिक परिवर्तन, वैचारिक पुनर्जागरण, आणि सामुदायिक सहभागाच्या दिशेने अधिक व्यापक, दीर्घकालीन रणनीती आखण्याची आता नितांत गरज आहे. पडघा हे केवळ भौगोलिक ठिकाण राहिलेले नाही, तर राष्ट्रीय सुरक्षेला थेट आव्हान देणारा एक वैचारिक रणभूमी बनले आहे – जिथे लढा केवळ बंदुकांनी नव्हे, तर मने जिंकूनच जिंकावा लागणार आहे.
